De toren is een Rijksmonument. Dat betekent dat significante aanpassingen aan het bouwwerk niet zijn toegestaan. Zonder een spoor na te laten, moet de toren na beëindiging van het gebruik als expositieruimte in de huidige staat kunnen worden teruggebracht.
Interieur Schoolkerk
Garmerwolde
Projectinformatie
Algemene projectomschrijving
In de vrijstaande toren van de 13e-eeuwse kerk van het dorp Garmerwolde vlak bij Groningen is een semipermanente expositie ‘Feest! In oost en west’ ingericht. De feestelijke opening vond plaats op 28 februari 2020. De expositie richt zich op kinderen/jongeren, die hier vooral met schoolexcursies naartoe zullen komen. Op speelse wijze maken zij kennis met acht belangrijke religieuze feesten van het christendom en de islam. De route voert via een speciaal voor dit doel geconstrueerde op- en neergaande trap langs de thematische installaties. Met de expositie stellen initiatiefnemer Museum Catharijneconvent in Utrecht en kerkeigenaar Stichting Oude Groninger Kerken zich ten doel om de interculturele dialoog in Nederland een positieve impuls te geven. Ook draagt de expositie bij aan verrijking van het culturele en recreatieve aanbod in de provincie Groningen.
Beschrijving staalconstructie en/of gebruik van staal
De toren is een Rijksmonument. Dat betekent dat significante aanpassingen aan het bouwwerk niet zijn toegestaan. Zonder een spoor na te laten, moet de toren na beëindiging van het gebruik als expositieruimte in de huidige staat kunnen worden teruggebracht.
In de bestaande toren was sprake van plateaus op verschillende niveaus, in de vorm van houten balken met beschot. De ontwerp- en constructieopgave was om de oorspronkelijke balken zoveel mogelijk te handhaven, om bevestiging of oplegging op of aan de bestaande houten constructie te vermijden en om zo min mogelijk in het bestaande metselwerk te boren. Dat is gelukt. De trap en alle andere voorzieningen van de tentoonstelling zijn geheel autonoom in de ruimte geplaatst; de gehele ‘binnentoren’ is reversibel. Het geheel is uitgevoerd in staal- en houtskeletbouw en omkleed met watervaste beplating. Technische voorzieningen zijn onder deze ‘huid’ verstopt.
In de hoeken van de toren zijn stalen kolommen geplaatst en ter plaatse van de bordessen, waar de feestpresentaties zijn ingericht, zijn horizontale liggers aangebracht. De stalen trappen steunen af van bordes naar bordes. De stabiliteit wordt verkregen door de constructie in te klemmen met deuvels.
Bijzondere aspecten bouwkundig concept / ontwerp
Om er zeker van te zijn dat de staalconstructie perfect zou passen, is de kerktoren vooraf gescand. De 3D-pointcloud voorzag in een goede basis voor het eerste bouwkundige model. Op basis van dit model en de ontwerpschetsen van de constructeur heeft de modelleur het eerste model van de constructie opgezet. Uit de 3D-pointcloud bleek bijvoorbeeld dat het gebouw enigszins scheef staat, dat niet alle zijden dezelfde afmetingen hebben en dat de toegepaste natuurlijke materialen - de houten liggers - in de 13e eeuw op maat in het werk zijn gemaakt. Alle onzekerheden en onduidelijkheden konden inzichtelijk worden gemaakt en opgelost voordat de staalconstructie in productie werd genomen.
De feedback van de staalleverancier, zowel tijdens het maken van de werkplaatstekeningen als de plaatsing van de staalconstructie, heeft bevestigd dat het maken van het constructieve model op basis van de 3D-pointcloud de juiste keus was. De uitvoering is voorspoedig verlopen en heeft geleid tot een eindresultaat waar opdrachtgever, architect, constructeur en staalleverancier enorm trots op zijn.
Bijzondere constructieve slimmigheden / detailleringen
De trapstaalconstructie is om de bestaande houten balken heen ontworpen. Daar kwam intensief overleg tussen ingenieur, constructeur en architect aan te pas. Op veel posities zijn oplossingen gevonden in aanpassing van de helling van de trap, van de trappositie in de plattegrond of van de te realiseren verdiepingsvloerhoogtes. Een voorbeeld van een knelpunt dat niet kon worden opgelost door verplaatsing van de trap of door wijziging van de traphelling, was dat de nieuwe trap door een bestaande houten balk was geprojecteerd. In dit specifieke geval fungeert een bestaande balk nu als traptrede.
Bijzondere aspecten uitvoering
Het ontwerpen van de constructie is één, maar dan komt de vraag: hoe krijgen we het geheel de toren binnen. De constructie is ingehesen via de galmgaten en de kleine openingen in het dak van de toren. Daar is behoorlijk wat puzzel- en rekenwerk aan voorafgegaan. De modelleur heeft van iedere ligger bepaald of en hoe de draai kon worden gemaakt tussen het ‘mikado’ van monumentale balken. In verband met het buitenmilieu is de gehele staalconstructie thermisch verzinkt.
Bijzondere functionele aspecten van het bouwwerk
In de toren zijn drie niveaus met bordessen geconstrueerd waarop de feesten worden verbeeld. De opgaande trap voert langs Kerstmis, Pasen, Laylat al-Qadr (Nacht van de beslissing) en Hemelvaart. Bij het afdalen worden Ramadan, Eid al-Fitr (Suikerfeest), Eid al-Adha (Offerfeest) en Pinksteren gepasseerd. De Hemelvaart van zowel Jezus Christus als Mohammed vormt het letterlijke hoogtepunt. Op dat punt aangekomen, biedt een groot raam in het zadeldak uitzicht op hemel en aarde, op de mooie wolkenluchten boven het weidse Groninger landschap.
Studio 212Fahrenheit heeft gebruik gemaakt van moderne beeldtaal om de feesten te duiden. Bezoekers worden geprikkeld om de betekenis tot zich door te laten dringen en op hun eigen leven, gewoontes en ervaringen te betrekken.
De circa vijftien meter hoge dubbele trap heeft een spiralende, cyclische vorm. De routes naar boven en beneden zijn gescheiden en draaien om elkaar heen, waardoor ze een cirkelgang vormen. Dat cyclische karakter van de trappenconstructie sluit aan op het gegeven dat de religieuze feesten jaarlijks terugkeren en dat ze in de kerktoren in volgorde van de jaarkalender worden gepresenteerd. De ervaring van de tijd die verstrijkt wordt nog versterkt door het getiktak van het uurwerk van de toren. De cleane vormgeving en de eigentijdse effecten van de installaties doen beslist geen afbreuk aan het besef dat de toren eeuwenoud is. Wie op het hoogste punt over de balustrade naar beneden kijkt, krijgt een adembenemende mix van oud en nieuw te zien. Doordat ook de onderkant van de trappen getrapt is uitgevoerd, ontstaat een vervreemdende ruimtelijke beleving, als in een prent van Escher.
