Algemene projectomschrijving
Wat hebben de Utrechters en de stad Utrecht nodig? Het ontwerp voor het gebouw Het Platform ontstond vanuit deze vraag, en resulteerde in een gebouw op een toplocatie naast OV-knooppunt Utrecht Centraal, dat voorziet in meer betaalbare en diverse woonruimte; een groene en zelfvoorzienende ‘MicroCity’ die wonen combineert met werken en een mix van andere aanvullende voorzieningen. Een bijzonder multifunctioneel gebouw op één van de drukste stukjes van Nederland - het stationsgebied in hartje Utrecht. Met de verschoven en gestapelde gebouwdelen en grote variatie aan aantrekkelijke publieke en semi-publieke buitenruimtes ligt het als een natuurlijk landschap in de stad, haast alsof het er organisch gegroeid is. Het Platform werd gerealiseerd op een kleine ‘postzegel’ van slechts 170 m2 naast het bus- en tramplatform van de Uithoflijn, met daaroverheen een tafelconstructie voor twee lagen commerciële functies (ca. 5.800 m2) en tien lagen appartementen (12.200 m2). Wonen, werken en relaxen komen hier vanzelfsprekend samen in een dynamisch en groen gebouw dat aansluiting biedt op uitstekend openbaar vervoer en daarmee bijdraagt aan de modal shift en de écht duurzame stad.
Beschrijving staalconstructie en/of gebruik van staal
Vanaf de start van het project was de uitdaging duidelijk: bovenop een bus- en tramgebied met haltes en perrons, met slechts 170 m2 vrij grondoppervlak, moest een gebouw van ruim 18.000 m2 gerealiseerd worden. Dat stelt bijzondere eisen aan de constructie en hoge eisen aan de kolomindeling. In plaats van de zware betonnen constructie die oorspronkelijk voor de overbouwing van het bus- en tramstation was bedacht, is de constructie geïntegreerd in de eerste verdiepingen van het gebouw. Om dit te realiseren hebben VenhoevenCS architecture+urbanism en IMd Raadgevende Ingenieurs een maatwerk lichtgewicht staalconstructie met vakwerkliggers ontwikkeld, waardoor uiteindelijk de helft minder staal en beton, en een gunstigere kolomstelling in het bus- en tram-platform mogelijk was.
Het constructieprincipe betreft een geïntegreerde tafelconstructie voor de onderbouw met erop twee woning-bouwdelen, een laagbouw met zes bouwlagen en een hoogbouw met twaalf bouwlagen. Samen met een uitgebreide variantenstudie van de stramienmaten en vloertypes van de appartementen heeft dit tot een functioneel en financieel optimaal gebouw geleid.
Constructief ontwerp onderbouw
De onderbouw bestaat uit een geïntegreerde tafelconstructie met verdiepingshoge vakwerken. Door per stramien een stalen vakwerkconstructie toe te passen kon op bouwhoogte en materiaal worden bespaard. Deze spanten dragen niet alleen de bovenliggende constructie, maar vervangen ook de 1,5 m dikke betonnen tafel die oorspronkelijke was bedacht als constructie tussen bus- en tramplatforms en gebouw. De spanten van de tafelconstructie zijn uitgelegd op een stramienmaat van 12 m met een constructieve hoogte van de twee verdiepingen. Deze maat van 12 m is gekozen om de kolomstelling op het onderliggende ov-knooppunt te optimaliseren in relatie tot een goed stramien voor woningen en commerciële ruimten in de bovenbouw. Tussen de spanten zijn staalbetonliggers en staalplaatbetonvloeren toegepast. Door de keuze voor deze constructieopzet is maximale flexibiliteit in deze lagen gerealiseerd met een lichtgewicht constructie. De staal-beton kolommen van de onderbouw staan op betonnen poeren met grondverdringende schroefpalen. Deze palen zijn geluids- en trillingsarm aangebracht met een stalen boorbuis en een verloren boorpunt. De kolommen onder de tafelconstructie zijn uitgevoerd als staalbeton kolommen met stalen HD-profielen die met beton zijn omstort en daarmee voldoen aan de brandwerendheidseis. De eerste en tweede bouwlaag (commerciële ruimte) met hogere verdiepingshoogte en meer installaties aan de constructie, zijn uitgevoerd met staalplaat-betonvloeren vanwege de commerciële functie zodat meer mogelijkheden geboden zijn tot het maken van sparingen door de vloeren.
Constructief ontwerp bovenbouw
De draagstructuur van de bovenbouw is optimaal afgestemd op de geïntegreerde tafelconstructie van de onderste bouwlagen. Binnen het stramien van 12 m zijn twee woningen gerealiseerd. Na het bestuderen van diverse varianten voor de hoofddraagconstructie bleek een staalconstructie met kanaalplaatvloeren de beste optie te zijn, en een maat van 12 m bleek de maximale overspanning voor de vloeren bij de gegeven belastingen en brandwerendheidseis. Hutten Metaal heeft de staalconstructie voor de bovenbouw geleverd en gemonteerd, inclusief montage van de kanaalplaatvloeren.
Bijzondere aspecten bouwkundig concept / ontwerp
De bouw van Het Platform, boven het station van De Uithoflijn en direct grenzend aan station Utrecht Centraal, vormde een technische uitdaging die maximale vindingrijkheid vroeg van alle betrokken adviseurs. Op een minimale footprint moesten meer dan 200 appartementen en 5.800 m2 aan voorzieningen worden gebouwd en ontsloten. Constructie, architectuur, installatietechniek en bouwfysica zijn zorgvuldig afgestemd om de beschikbare ruimte optimaal te benutten. Zo zijn bijvoorbeeld de verticale installatieschachten al in een vroeg stadium van het ontwerp vastgelegd. De grootte en positie zijn afgestemd op de vloercapaciteit zodat er maar beperkt extra stalen liggers als ravelingen nodig waren.
Het Platform brengt verschillende functies samen rond een aantal bijzondere binnen- en buitenruimtes. Een hiërarchische reeks van kubische vormen suggereert organische beweging, en de nieuwe bouwmassa’s voegen zich op een natuurlijke manier in de bestaande omgeving. In deze context gaat het bij het ontwerpproces niet zozeer om het bedenken van een iconisch of spectaculair gebouw, maar veel meer om het vinden van een vorm die de tussenruimtes tussen de gebouwen, en daarmee alle collectieve en publieke ruimtes, betekenis geeft.
Door de oorspronkelijk bedachte betonnen plaatconstructie te vervangen door de lichtgewicht staalconstructie van de onderbouw, sluit het gebouw aan op maaiveld en het station. De diagonalen en kruisen die nodig zijn om een staalconstructie zijn stevigheid te geven, zijn zichtbaar gebleven in de glazen gevels en geven de appartementen een uniek karakter waarbij het weidse uitzicht over de stad als het ware door het staal wordt ‘ingelijst’.
Bijzondere constructieve slimmigheden / detailleringen
Het Platform heeft een draagconstructie van staal om gewicht te besparen, wat uniek is voor een woongebouw van deze omvang. Hierdoor kon het aantal kolommen op de bus- en tramplatforms van de Uithoflijn tot een minimum beperkt worden en was het mogelijk de afmetingen en voorzieningen in de fundering te optimaliseren.
Op de eerste twee verdiepingen wordt de plattegrond slechts onderbroken door een passage naar het hoofdterras van het platform. Vanaf de tweede verdieping is het gebouw verdeeld in een laag U-vormig gebouw van drie, en een hoger bouwdeel van tien verdiepingen. Het was een puzzel om de gewenste hoogte van het hoogste bouwdeel in te passen op deze locatie. Dit is gelukt door de bovenste verdiepingen te verschuiven waardoor er ook meer licht valt in de Moreelsehoek.
Door de constructie uit te voeren met hoge stalen vakwerken in de onderste lagen van het gebouw is heel veel materiaal en hoogte bespaard. Tevens is met de keuze van de staalconstructie een skelet ontstaan met vrij indeelbare vloeren. Bij het ontwerp van de constructie in de onderbouw is ook slim rekening gehouden met gewenste aanpassingen van het gebouw in de toekomst, zoals een directe ontsluiting van de bus- en tramplatforms, waarvoor gaten in de tafelconstructie aangebracht zullen moeten worden. Dit is in een staalconstructie met staalplaatbetonvloeren veel makkelijker dan in een betonnen plaat. Daarnaast is een deel van de borstwering van de publieke binnentuin op de onderbouw uitgevoerd in glas. Hier kan in de toekomst zonder al te grote ingrepen een aansluiting gemaakt worden met de Moreelsebrug.
In de onderbouw zijn de vloeren uitgevoerd met staalbetonliggers en staalplaatbetonvloeren. Voordeel van deze constructieopzet is dat het makkelijker is later voor de huurders sparingen in de vloer aan te brengen. Door gebruik te maken van het Europees ontwikkeld programma MACS+ was het mogelijk in belastingsgeval brand rekening te houden met membraanwerking in de vloeren. Hiermee is circa 30% aan brandwerende bekleding bespaard.
Bijzondere aspecten uitvoering
De bouw van Het Platform was een technische uitdaging die maximale vindingrijkheid vroeg van alle adviseurs. Door de locatie van het project, midden in de binnenstad van Utrecht, was er zeer weinig ruimte beschikbaar rondom het bouwterrein, maar door slim om te gaan met de berekende capaciteit van de constructie zijn binnen het project locaties aangemerkt om materieel en materiaal op te kunnen slaan. Voor de 50 m hoge kranen werd een stalen fundatie ontworpen als overgangsconstructie waarmee de redelijk hoge krachten konden worden afgedragen naar de onderliggende staal-beton kolommen. Dit werd zo uitgevoerd dat er geen extra voorzieningen aan de tafelconstructie nodig waren. Daarnaast is er in de fasering van de bouw rekening mee gehouden dat het ov-verkeer op het bus- tramplatform van de Uithoflijn te allen tijde doorgang moest kunnen vinden.
De gemeente heeft bij het uitschrijven van de tender veel ruimte geboden voor innovatie en creativiteit, omdat vanaf het begin duidelijk was dat er op deze plek veel, soms tegengestelde belangen speelden. Ook de omgeving is al in een vroeg stadium actief bij het project betrokken en uitgenodigd hun zorgen, wensen en kennis van de locatie te delen – wat in belangrijke mate heeft bijgedragen aan het eindresultaat. Daarnaast is het gelukt om bijna alle ambities uit de ontwerpfase tijdens de uitwerking en uitvoering overeind te houden.
Bijzondere functionele aspecten van het bouwwerk
Het Platform is een MicroCity, een stad in de stad. Een groot aantal van de woningen in het gebouw bestaat uit starterswoningen van maximaal 50 m2. Bewoners vinden alles wat ze nodig hebben in en rond Het Platform in een groot aantal collectieve voorzieningen, waaronder een fietsenstalling, ontmoetingsplekken, groene dakterrassen en ruimten voor bijvoorbeeld fitness en een restaurant. Deze mix van functies heeft een positieve impact op de leefbaarheid van het stationsgebied.
De verschillende gebouwdelen voorzien samen het hectische stationsgebied van een groot aantal aantrekkelijke, opmerkelijk rustige stedelijke tussenruimtes en buitenruimtes. De dakterrassen, onderling verbonden via bruggen en trappen, vormen een groene oase in de stad met geweldig uitzicht over het stationsgebied en de historische binnenstad. Hier kunnen de bewoners zich thuis voelen en tegelijkertijd onderdeel zijn van de bruisende stad.
Duurzaamheid
Een belangrijke strategie om te komen tot echt structurele oplossingen voor de verduurzaming van steden is Transit Oriented Development: knooppuntontwikkeling in hoge dichtheid rond stations. Juist steden zijn immers de plek waar we onze ecologische footprint moeten gaan verkleinen, mobiliteit duurzamer te organiseren en het gebruik van ov en de shift naar langzaamverkeer te stimuleren. Het Platform is een prachtig voorbeeld van een succesvolle implementatie van deze strategie.
Het was de ambitie van de gemeente Utrecht om de ‘stenen’ omgeving van het stationsgebied te transformeren naar gezond stedelijk leven met veel groen in en om de gebouwen. Landschapsarchitecten Landlab maakte een groenontwerp afgeleid van de begroeiing op verschillende hoogtes van de Utrechtse Heuvelrug met daktuinen, terrassen, balkonbakken en groenwanden die Het Platform op elk niveau en in elk seizoen maken tot een biodiverse oase in de stad. De leefbaarheid van het stationsgebied Utrecht is hiermee enorm toegenomen. De begroeiing op de daken verlaagt de temperatuur in de zomer, verbetert akoestiek, reguleert regenwater, biedt ruimte aan insecten en vogels en stimuleert bovendien mensen om naar buiten te gaan.
Het groene dak heeft in 2019 de prijs Dak van het Jaar gewonnen. Het gebouw is niet alleen zelf een dak (gebouwd op de overkapping van het bus- tramstation Uithoflijn) maar biedt als gebouw ruimte aan vrijwel alle groene functies: recreatie, het stimuleren van biodiversiteit, waterbuffering en luchtkwaliteit.
Materiaalgebruik (efficiëntie)
De stalen constructie heeft geleid tot reductie van de bouwhoogte en daarmee van bouwtijd en bouwkosten en ook reductie van materialen. Door de keuze voor kanaalplaatvloeren en staalplaatbetonvloeren is ook de hoeveelheid beton zoveel mogelijk geminimaliseerd. Het staal en aluminium is daarnaast makkelijk te demonteren en hergebruiken na de levensloop van het gebouw.
Energiegebruik en verbruik tijdens bouw en gebruik
Voor de 50 m hoge kranen (nodig vanwege de beperkte ruimte rondom het bouwterrein, midden in het centrum van Utrecht) is een stalen fundatie ontworpen als overgangsconstructie waarmee de redelijk hoge krachten kunnen worden afgedragen naar de onderliggende staal-beton kolommen. Dit is zo uitgevoerd dat er geen extra voorzieningen aan de tafelconstructie nodig waren.
Wat betreft gebruik is het gebouw volledig gasloos (ook commerciële ruimten), er wordt gebruik gemaakt van stadsverwarming in combinatie met WTW-unit in woning, er is een centrale koelvoorziening gekoppeld middels warmtewiel aan stadsverwarming voor commerciële ruimten en woningen, en tot slot beschikt het gebouw over PV-panelen.
Mate van overlast (bouwwerkzaamheden) voor mens en dier
Het Platform is op ingenieuze wijze boven op een station van de Uithoflijn gebouwd, pal naast het stationsplein in Utrecht. Een constructief ontwerp op basis van 3D-vakwerkliggers fungeert als overdrachtsconstructie tussen het tramstation en de woningen erboven. Om overlast voor mens te beperken zijn omwonenden al in een vroeg stadium bij het project betrokken om hen te vragen naar zorgen en wensen. Wat betreft dieren is door de bouw van Het Platform juist meer ruimte gemaakt voor dieren in het Utrechtse stationsgebied. De grote variatie aan planten en bomen verrijkt de biodiversiteit in de stad en de gekozen beplanting trekt vogels en insecten aan.
Innovaties op product-, concept- en bouwniveau
Naast de besparing van materiaal en de keuze voor een staalconstructie waardoor het gebouw beter losmaakbaar is, is ook een skelet ontworpen dat flexibel indeelbaar is. Dit is voor een woongebouw vrij uniek in Nederland. Deze flexibiliteit biedt de mogelijkheid het gebouw in de toekomst ook voor andere functie te gebruiken, maar wellicht ook andere type woningen te realiseren. Hiermee is de kans dat de levensduur van het gebouw langer is zeer groot.
